Twierdza Kraków to zgodnie z definicją XIX-wieczna austriacka fortyfikacja, która powstała wokół miasta na rozkaz cesarza Franciszka Józefa. Stało się to po zlikwidowaniu autonomii Wolnego Miasta Kraków i wcieleniu go do imperium Habsburgów. Twierdza to łącznie ponad 120 różnych obiektów: nie tylko na terenie Krakowa, ale również na terenie gmin ościennych. Nie są skupione w rękach jednego właściciela: część jest własnością prywatną, inne należą z kolei do Skarbu Państwa bądź gminy Kraków. Twierdza to nie tylko forty, ale również budynki po dawnych koszarach czy magazynach, takie jak np.: obiekty Politechniki Krakowskiej, areszt przy ul. Montelupich oraz Biblioteka Wojewódzka (część z tych obiektów nadal pozostaje w dyspozycji wojska).

Miasto zarządza 18 fortami twierdzy, a konkretnie robi to Zarząd Budynków Komunalnych. Dziesięć z tych obiektów jest własnością gminy i jak podają urzędnicy, wszystkie z nich są już po bądź w trakcie rewitalizacji. Ponieważ miasto przeznacza naprawdę duże pieniądze na modernizację twierdzy, sprawdziliśmy, jak postępują poszczególne inwestycje.

Fort „Łapianka”

Jego modernizacja budziła wiele emocji, głównie ze względu na koszty inwestycji. Na remont zabytkowego obiektu oraz dobudowę nowych pomieszczeń na potrzeby Muzeum i Centrum Ruchu Harcerskiego wydano blisko 31 mln zł. Niektórzy eksperci komentowali, że za takie pieniądze można by odnowić znaczną część niszczejących dziś elementów Twierdzy Kraków. Co istotne, pomysł adaptacji „Łapianki” na muzeum harcerstwa pojawił się już w 2008 roku, a zatem jego realizacja trwała naprawdę długo. Zadanie zostało zakończone ostatecznie dwa lata temu.

Dziś krakowski magistrat chwali się, że inwestycja zdobyła m.in. wyróżnienie w ogólnopolskim konkursie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Zabytek Zadbany”. Przyznano je w kategorii rewaloryzacji przestrzeni kulturowej i krajobrazu.

Fort 52 „Borek”

Część fortu pełni funkcję ścieżki historyczno-edukacyjnej. Obiekt został też zaadaptowany do potrzeb dwóch miejskich instytucji kultury: Centrum Kultury Podgórza i Biblioteki Polskiej Piosenki. Miejscy urzędnicy twierdzą, że fort cieszy się dużą popularnością wśród lokalnej społeczności. – Prace realizowane przez Zarząd Budynków Komunalnych dotyczyły budynku koszar, zapola oraz wałów: artylerii i piechoty. Na zewnątrz fosy przeprowadzona została z kolei przez Zarząd Zieleni Miejskiej inwestycja, dotycząca utworzenia parku, który także został otwarty w czerwcu 2022 r. – przypominają w magistracie. To jednak nie koniec inwestowania w to miejsce. W tym roku rozpoczęły się prace remontowe fosy.

Fort 2 „Kościuszko”

Niedawno, bo 13 października 2024 r., mieszkańcy zyskali dostęp do nowego parku, który powstał na terenie Bastionów I-III Fortu 2 „Kościuszko”. Przez wiele lat były zaniedbane, a krakowianie nie mogli korzystać z tego miejsca. Jak podają urzędnicy, projekt nie zakładał pełnej odbudowy bastionów: zrekonstruowane zostały jedynie niewielkie pomieszczenie studni oraz prawy bark Bastionu II. – W ramach inwestycji odkryte zostały i zabezpieczone relikty oryginalnych fortyfikacji (kaponier, hangarów, potern, murów bastionów, itp.). Wykonano prace konserwatorskie, dzięki czemu uporządkowany został teren u podnóża jednego z symboli Krakowa, tj. Kopca Kościuszki –twierdzą w magistracie. Inwestycja kosztowała łącznie 35 mln zł.

Do końca tego roku prowadzone będą jeszcze prace na terenie Bastionu III. Ponadto w pierwszej połowie 2025 r. w parku ma powstać ogród sensoryczny.

Fort 48a „Mistrzejowice”

W 2023 r. zakończono zasadniczy etap prac remontowych. Główny ich cel? Zabezpieczenie fortu i poprawa bezpieczeństwa. Jak wyliczają urzędnicy, wykonano m.in. remont stropodachu, ławki strzeleckiej, elewacji oraz kaponiery, jak również prace ziemne na terenie placu broni. Roboty naprawcze były z kolei prowadzone we wnętrzu koszar. W magistracie chwalą się, że wyremontowany fort jest już popularnym miejscem spotkań mieszkańców i lokalnych wydarzeń. Krakowianie brali m.in. udział w pikniku rodzinnym, który zgromadził... niemal tysiąc osób!

– W listopadzie i grudniu tego roku planowane jest wykonanie oświetlenia oraz monitoringu – podają urzędnicy. Fort „Mistrzejowice” nie ma bowiem szczęścia: jest regularnie brany na celownik przez wandali, którzy szpecą odnowiony obiekt bohomazami.

Fort 48 „Batowice”

Tutaj prace renowacyjne trwają. W 2022 roku wykonany został remont części murów oporowych (projekt rewitalizacji pozostałych został już przygotowany) oraz wewnętrznej kanalizacji opadowej. Obecnie Zarząd Budynków Komunalnych stara się o przyznanie dotacji na realizację dalszych robót.

Fort 31 „św. Benedykt”

W 2021 r. miejscy urzędnicy odstąpili od sprzedaży fortu. O to, żeby zabytek pozostał w rękach gminy, walczyli mieszkańcy. W trakcie konsultacji społecznych wskazali jasno: chcemy przeznaczenia fortu na cele edukacyjne, dotyczące konkretnie upowszechniania wiedzy z zakresu nauk ścisłych wśród dzieci i młodzieży. Na dalszym etapie miasto zawarło umowę na wykonanie projektu, zakładającego remont fortu, a także jego adaptację do nowych celów.

– Projekt został podzielony na dwie części. Pierwsza obejmuje remont elewacji, natomiast druga prace adaptacyjne. Pod koniec stycznia 2024 roku małopolski wojewódzki konserwator zabytków wydał pozwolenie na prace, dotyczące remontu elewacji. Rozpoczęły się w maju tego roku, a ich realizacja planowana jest na 12 miesięcy – poinformował nas krakowski magistrat. Sam remont elewacji zabytkowego fortu ma kosztować niespełna 3,7 mln zł.

Urzędnicy zakładają, że na przełomie 2024 i 2025 roku wydane zostaną kolejne pozwolenia konserwatorskie i budowlane, dzięki którym na początku przyszłego roku będą mogły rozpocząć się prace adaptacyjne obiektu na cele edukacyjne.

Fort nr 49 1/2a „Mogiła”

Jak podają urzędnicy, kolejnym częściowo zrewitalizowanym przez gminę obiektem Twierdzy Kraków jest fort „Mogiła”. Prace remontowe obejmowały elewację, stropodach, jak również system kanalizacji deszczowej. Obecnie miasto szuka gospodarza dla tego obiektu. Wkrótce ma zostać ogłoszony przetarg.


Trzy forty (spośród 10, będących własnością gminy) są dzierżawione. To „Skotniki”, „Lasówka” oraz „Rajsko”. Miasto przypomina jednocześnie, że Zarząd Budynków Komunalnych zarządza też ośmioma fortami, które należą do Skarbu Państwa. Poza dwoma, pozostałe mają obecnie gospodarzy. Jak podaje urząd, jeśli chodzi o gminne obiekty forteczne, wchodzące w skład Twierdzy Kraków, to na ich rewitalizację tylko w ostatnich pięciu latach (2019-2023) wydano 79,5 mln zł. Dofinansowanie to ok. 30,5 mln zł. Dwa lata temu Komisja Architektury Militarnej Polskiego Komitetu Narodowego stwierdziła, że Kraków ma „najbardziej kompleksowo zorganizowaną systemową ochronę i rewaloryzację historycznych fortyfikacji wielkiej twierdzy fortowej w Polsce”.


Informacje co do kosztów części inwestycji są ogólnodostępne i pochodzą z komunikatów, publikowanych przez miasto. Niektórych nie udało nam się jednak odnaleźć, a miejscy urzędnicy nie wyliczyli ich w odpowiedziach na nasze pytania, stąd nie zostały podane w artykule. Rewitalizację Twierdzy Kraków dofinansowuje m.in. Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa.