Wdrażana przez nich metodyka jest nowatorska i stosowana na nielicznych stanowiskach archeologicznych. Kierownikiem badań finansowanych przez Narodowe Centrum Nauki jest prof. Ewdoksia Papuci-Władyka z Instytutu Archeologii UJ.
Starożytne miasto Nea Pafos jest jednym z najważniejszych stanowisk archeologicznych na Cyprze. Zostało założone w zachodniej części wyspy pod koniec IV lub na początku III w. p.n.e. Znajdowało się najpierw, w okresie hellenistycznym, w obrębie egipskiego królestwa Ptolemeuszy, a potem pod kuratelą rzymską. Od ok. 200 p.n.e. do ok. 350 n.e. pełniło rolę stolicy wyspy. Wpisanie na listę UNESCO zaowocowało utworzeniem Parku Archeologicznego, miejsca o specjalnym statusie, chronionego przed współczesną zabudową i obejmującego ogromy teren antycznego miasta - ok. 75 ha.
Założenia międzyuczelnianego projektu
Głównym celem projektu "MA-P Maloutena i Agora w planie urbanistycznym Pafos: Modelowanie miejskiego krajobrazu stolicy hellenistycznego i rzymskiego Cypru" jest odtworzenie układu urbanistycznego antycznego miasta Nea Pafos - rozplanowanego w oparciu o plan hipodamejski. Miasto podzielone było na kwartały zabudowy (insulae) przez regularną siatkę prostopadłych ulic. Kluczowe z punktu widzenia archeologii i urbanistyki wyniki badań dla tego obszaru opublikowała w 1990 roku Jolanta Młynarczyk z Uniwersytetu Warszawskiego. Na podstawie odkrytych pozostałości budynków i ulic oraz zdjęć lotniczych, prospekcji terenowej i innych danych badaczka zaproponowała rekonstrukcję siatki ulic antycznego miasta Nea Pafos.
Ponad 30 lat od publikacji tego opracowania konieczna okazała się weryfikacja poprzednich ustaleń uwzględniająca nowe odkrycia oraz technologie precyzyjnego obrazowania. W tym celu zbudowany został interdyscyplinarny zespół badawczy łączący przedstawicieli wielu dziedzin, w tym m.in. archeologii, geofizyki i architektury. W projekcie uczestniczą także specjaliści od badań teledetekcyjnych, modelowania proceduralnego i analiz przestrzennych. Po 3 latach prac wykopaliskowych naukowcy mogą pochwalić się pierwszymi ustaleniami.
– Od 2020 roku w wykopach sondażowych weryfikujemy, jak wyglądała siatka ulic starożytnego miasta. Mimo że początkowo nasze plany mocno ograniczyła pandemia COVID-19, coraz więcej wiemy o zabudowie Nea Pafos. Na Malutenie - w rezydencjonalnej, willowej dzielnicy miasta - zweryfikowaliśmy świetnie zachowaną ulicę, pod którą przebiegał kanał odwadniający. Do tej pory przedstawiciele wszystkich misji archeologicznych w Pafos niemal z automatu zakładali, że kanały te pochodzą z najwcześniejszego okresu, kiedy miasto założono. Po przeprowadzeniu bardzo szczegółowych badań odkrytych materiałów towarzyszących, przede wszystkim ceramiki, wiemy, że powstał w późniejszym okresie. Według naszych ustaleń było to najprawdopodobniej na przełomie III i II wieku przed naszą erą. Potwierdzałoby to teorię, że miasto nie powstało od razu we wszystkich sektorach wytyczonych przez siatkę ulic, a raczej z biegiem lat rozbudowywało się i rozwijało – tłumaczy prof. Ewdoksia Papuci-Władyka.
Jej zespół odkrył także fragmenty ulic z zachowanym brukiem wokół Agory - centralnego placu starożytnego miasta. Pod nimi z kolei znajdowały się rurociągi terakotowe. Na tym samym obszarze natrafiono na fragmenty bardzo dużych rozmiarów kolumn i innych detali architektonicznych. Wg badaczy świadczy to o tym, że zabudowa Agory była monumentalnych rozmiarów.
Kolejnym ważnym traktem uchwyconym przez polskich naukowców było potwierdzenie bardzo ważnej, szerokiej na kilka metrów ulicy południkowej, która prowadziła z portu w stronę Agory, a wzdłuż niej stały budynki publiczne i świątynia. Inna ważna arteria wiodła wzdłuż północnego boku placu i dalej na wschód do teatru hellenistycznego. Profesor Papuci-Władyka przypuszcza, że tę drogę przemierzały procesje z Nowej Pafos do Starej Pafos, w której znajdowała się najsłynniejsza w świecie greckim świątynia Afrodyty znajdującej się w pobliżu miejsca jej mitycznych narodzin. Uroczystości ku czci tej bogini odbywały się raz w roku, co znajduje potwierdzenie w antycznej literaturze.
Nowe spojrzenie na Nea Pafos
– Weryfikujemy te wszystkie elementy, by uzyskać obraz rozwoju miasta. Pozwoli nam to stworzyć trójwymiarowe rekonstrukcje, które już zresztą powstają. Hellenistyczne Pafos mamy już niemal ukończone i wiemy, że efekt końcowy będzie fantastyczny. Do dopracowania pozostały nam jedynie detale. Będzie to zupełnie nowe spojrzenie na Nea Pafos. Dowiemy się, jak faktycznie mogło ono wyglądać, ile liczyło mieszkańców. Zrekonstruujemy szczegółowo te elementy zabudowy, które znajdują się terenie polskich wykopalisk. Pozostałe budynki, założenia architektoniczne czy elementy infrastruktury miasta będą pokazane bardzo ogólnie. Badania te prowadziły inne misje archeologiczne i nie mamy dostępu do tej dokumentacji. Bazujemy na tym, co zostało opublikowane – mówi prof. Ewdoksia Papuci-Władyka.
Archeolodzy w trakcie poszukiwania antycznych ulic oraz w innych wykopach znajdują także wiele zabytków. Są to przede wszystkim duże ilości ceramiki, która przed opracowaniem jest myta i klejona, a także monet, szczególnie z okresu późnohellenistycznego. Oprócz ceramiki stołowej natrafili na wiele fragmentów amfor, w których przewożono wino. Są to naczynia zarówno miejscowej produkcji, jak i importowane np. z wyspy Rodos. Na niektórych z nich zachowały się stemple, które przybijali urzędnicy kontrolujący pojemność amfor czy jakość trunków. Najcenniejszym jednak zabytkiem są odkryte w studni zachowane w całości 2 lampki wykonane z brązu. Obecnie przechodzą one zabiegi konserwatorskie w pracowni Departamentu Starożytności w stolicy Cypru.