Strój krakowski to przede wszystkim ubiór, który nosi się nie w Krakowie, ale w okolicznych miejscowościach na terenach wiejskich. O tradycyjnym stroju krakowskim możemy mówić od połowy XVIII wieku. Był on strojem odświętnym zakładanym przez mieszkańców wsi na ważne uroczystości religijne czy z życia społecznego.
Jego historia jest o tyle ciekawa, że w przypadku stroju krakowskiego nie można mówić o jednym utartym wzorze jak ten strój wyglądał, czy to męski czy kobiecy. – On ewoluował w zależności od tego, jak zmieniała się też moda miejska, więc nie był odporny na nowinki. Również pojawiające się nowe materiały wpływały na to, co potem trafiało w ręce wiejskich kobiet – opowiada Ewelina Radecka, muzealniczka z Rydlówki.
Wesela, uroczystości kościelne i święta maryjne
Strój krakowski mieszkańcy różnych wsi, w tym Bronowic Małych ubierali na różne ważne uroczystości. Można było go założyć na niedzielną mszę. Jednak najważniejszym świętem, kiedy ten strój krakowskiej noszono, co dzisiaj może nie jest takie oczywiste, był ślub. – Zaślubiny to było wydarzenie, na które wszyscy goście ubierali się w swoje piękne, odświętne stroje krakowskie. W tym ubraniu występowała panna młoda i pan młody, przy czym panna młoda miała strój weselny szczególnie bogaty. Gorset w jej przypadku nie był na czarnym aksamicie, ale na innym kolorze: na zielonym, niebieskim bądź żółtym. Przy takim wydarzeniu, jakim było wesele, można było zobaczyć całą feerię barw – wspomina Radecka.
Strój krakowski noszono również podczas najważniejszych wydarzeń z kalendarza świąt kościelnych, takich jak Wielkanoc, Boże Narodzenie czy święta poświęcona Matce Bożej.
Jeśli chodzi o współcześnie używany strój, który można zobaczyć na ulicach w Krakowie to jest to tzw. sukiennicki, w który ubiera się dzieci do sypania kwiatów podczas procesji Bożego Ciała. – Jest to uproszczona wersja stroju krakowskiego na czarnym aksamicie zdobiona cekinami, która wtórnie trafiła też ponownie na wieś, ponieważ wiele z tych stroi sukiennickich jest też kupowana przez mieszkańców terenów wiejskich – dodaje.
Tak ewoluował
Jeśli chodzi o historię stroju krakowskiego i tego, jak wyglądał i się zmieniał to w połowie XIX wieku nie zobaczylibyśmy krakowianki ubranej w kwietną spódnicę i zdobną koszulę z bogatym kołnierzem i haftami. – Zobaczylibyśmy dziewczynę, która miałaby na sobie spódnicę w kratkę i gorset nie haftowany tak gęsto kwiatami. Być może miałaby różową zapaskę, choć uważa się, że różowy to nie jest kolor do stroju krakowskiego. Tkaniny byłyby lniane. Dopiero pod koniec XIX wieku pojawił się dzisiaj tak reprezentatywny dla stroju krakowskiego tybet drukowany w kwiaty. Pojawiły się tkaniny fabryczne, które zdominowały strój krakowski, szczególnie jeśli chodzi o ten ubiór młodych dziewczyn na wydaniu, które chciały wyglądać jak najbardziej modnie i okazale – przypomina Radecka.
Strój krakowski nigdy nie miał typowej, tradycyjnej formy. W obrębie jednej wsi zdarzyło właśnie różne odstępstwa: nie każda dziewczyna miała taki sam gorset czy taką samą spódnicę. Różniły się nie tylko kolorami, ale także wzorami haftów. Koszule stroju krakowskiego początkowo były prosto zdobione w ząbki przy kołnierzu, z czasem zyskały coraz większej zdobności na rękawach aż do skomplikowanych haftów.
Każdy, kto ubierał strój krakowski, a w szczególności młoda dziewczyna chciała się wyróżniać, pięknie wyglądać.
Za Sewerynem Udzielą [etnografem – przyp. red.] strój krakowski możemy podzielić na strój typowy dla krakowiaków wschodnich i zachodnich. – Krakowiacy zachodni nosili białe sukmany do stroju krakowskiego tzw. „chrzanówki”, a krakowiacy wschodni mieli sukmany brązowe z kołnierzem na tyle, jaki możemy kojarzyć ze strojów według projektu Wyspiańskiego do „Bolesława Śmiałego”, gdzie królowie właśnie mają inspirowane strojami krakowskimi sukmany z kieryzjami – Ewelina Radecka.
Strój ludowy dla kobiety i dla mężczyzny
Strój kobiecy składa się z koszuli, spódnicy, spódnicy, zapaski i gorsetu. W zależności od regionu różnie ten gorset jest zdobiony. Można wyróżnić bardziej zdobione z okolic Zielonek, czy zdobione perłowymi guziczkami, mniej haftowane z okolic Bronowic i Mydlnik. Na taki gorset kobiety zakładały katanę, czyli kubraczek z długim rękawem, który był zdobiony koralikami i cekinami, ale bez haftów.
Na głowę oczywiście każda kobieta zakładała chustkę, chyba że była panną młodą czy druhną to wtedy zamiast chusty na głowie miała koronę z kwiatów.
Strój męski to sukmana, którą rozpowszechnił Kościuszko – biała, obszyta czerwoną lamówką. Do tego portki, które dzisiaj kojarzymy, że są w biało-czerwone paseczki. – Były też w kropki, w kratkę, w kwiatuszki. Dzisiaj już raczej tylko są używane te w biało-czerwone prążki. Mężczyźni ubierali buty z wysoką cholewką i kaftan pod sukmanę. Był on dłuższy, grantowy, bez rękawków. Do tego zakładano też pas z brzękadełkami. Nakrycia głowy były różne, nie była to tylko rogatywka z pawimi piórami – dodaje ekspertka.
Jak zauważa Ewelina Radecka, strój krakowski został niejako obrany za strój narodowy. Stało się to za sprawą sztuki okresu Młodej Polski, szczególnie „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego, który opisał w poetycki sposób ślub Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną. Do popularyzacji stroju przyczyniły się również prace Włodzimierza Tetmajera, który portretował sceny z życia w Bronowicach.
Współcześnie
Najbardziej rozpowszechniony, oryginalny strój krakowski można kupić dzisiaj w Sukiennicach. Jest też wiele małych firm, które specjalizują się w szyciu strojów ludowych z różnych regionów.
