Budynek aresztu śledczego przy ulicy Montelupich był więzieniem dla żołnierzy już w latach międzywojennych. W okresie okupacji niemieckiej i stalinizmu stał się miejscem martyrologii. Oprócz tego, miejsce to kryje wiele innych tajemnic. Jak dotąd, tylko jedna ucieczka zakończyła się tutaj sukcesem. Jej inicjatorem był Stanisław Marusarz. Na dziedzińcu, gdzie obecnie znajduje się mural Kamila Kuzko, w 1957 roku znaleziono ludzkie szczątki…
W dzisiejszych czasach krakowski areszt jest dużą jednostka penitencjarną posiadającą szpital więzienny dla pacjentów z kilku województw Polski południowej. Przed II wojną światową w Krakowie i Podgórzu funkcjonowało kilka instytucji służących jako izolacje więzienne. Warto tu wspomnieć o więzieniu św. Michała przy ul. Senackiej. Od końca I Rzeczypospolitej do lat 50-tych XX wieku było instytucją śledczo-karną. Oprócz tego, działały również więzienia przy ul. Kanoniczej, Kamiennej, Wielickiej i Czarnieckiego. Siedziba aresztu wojskowego na początku znajdowała się na Wawelu, a następnie przy ul. Montelupich. Nazwa ulicy wywodzi się od nazwiska rodu kupców z Włoch, którzy przez kilka stuleci działali na obszarze Krakowa. W miejscu aresztu znajdowała się stacja koni pocztowych – własności rodu Montelupich. Obecnie, na terenie aresztu znajduje się kilka budynków. Jeden z nich jest budynkiem mieszkalnym, a drugi administracyjno-szpitalnym. Znajdują się w rejestrze zabytków krakowskich. Kolejnym ważnym miejscem jest siedziba Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej, zbudowana po II wojnie światowej.
Montelupich wczoraj
Teraz przy ul. Montelupich znajduje się areszt śledczy. Jednak obecny wygląd nie był pierwotnym zamiarem. Jest on związany z decyzją cesarza austriackiego Franciszka Józefa I, która dotyczyła utworzenia w Krakowie „Festung Krakau”. Budowa twierdzy Kraków trwała do wybuchu I wojny światowej, a wśród umocnień i obiektów znalazły się cytadele, bastiony, forty, szańce czy schrony. Nieopodal Fortu Kleparz i Fortu Luneta Warszawska powstały budynki koszarowe i gmach sądu garnizonowego. Po 1905 roku przeniesiono tam z Wawelu areszt wojskowy. Po zakończeniu I wojny światowej wojska polskie zajęły zabudowania należące do Twierdzy Kraków. Dlatego też w okresie międzywojennym miejsce to pełniło funkcję Wojskowego Więzienia Śledczego. II wojna światowa i lata powojenne zapisały się na kartach historii jako najczarniejsze wydarzenia. Niemcy w 1939 roku zajęli wszystkie więzienia w Krakowie i utworzyli w nich zakłady karne. Dlatego też miejsce to stało się więzieniem politycznym dla Polaków. Stało się miejscem kaźni i śmierci wielu ofiar.
Skoczek narciarski w więzieniu i plan ucieczki
Najsłynniejszym więźniem politycznym był Stanisław Marusarz, przedwojenny wicemistrz świata w skokach narciarskich, olimpijczyk i wielokrotny mistrz Polski. Był również słynnym kurierem AK. Marusarz był inicjatorem i autorem planu ucieczki z Montelupich. W 1940 roku razem z innym współwięźniem dokonali ucieczki z więzienia, która jako jedyna zakończyła się sukcesem. W okresie stalinizmu budynkiem zarządzało NKWD. Wówczas, w liczbie kilku tysięcy, przez więzienie przeszli byli żołnierze AK, WiN, NSZ, organizacji niepodległościowych czy ludności śląskiej. Rosjanie przekazali słynne „Monte” polskim służbom bezpieczeństwa dopiero rok po zakończeniu II wojny światowej. Do 1956 roku podlegało ono Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego. Więzienia służyły komunistom jako element walki o władzę i stały się miejscami kaźni wielu działaczy niepodległościowych. Przy Montelupich przetrzymywano również zbrodniarzy hitlerowskich. Odkąd Ministerstwo Sprawiedliwości „przejęło” więziennictwo, miejsce stało się aresztem śledczym. Od 1996 roku funkcjonuje u również Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej w Krakowie.
Mural na dziedzińcu i … figura Matki Bożej
Na dziedzińcu aresztu powstał … mural. Ściana powstała w ramach projektu „dramat Wolności”. Autorem dzieła jest krakowski artysta Kamil Kuzko. Mural przedstawia cele więzienne dla tymczasowo aresztowanych i skazanych.Ciekawym elementem muralu jest wkomponowana w jego przestrzeń… figura Matki Bożej. Do aresztu trafiła w latach 90. wraz z tabernakulum z Niemiec. Ksiądz kapelan poprosił więc artystę, aby w pewien sposób umieścił figurę „w muralu”. Do tej pory znajdowała się ona na tle ściany żółtej czy szarej, w zależności od zanikania kolorów. Całość wygląda niczym wielowątkowa opowieść o komiksowym charakterze.
Pamiętny rok 1957…
O tym, że areszt przy Montelupich jest miejscem martyrologii, świadczą odnalezione szczątki ludzkie. W 1957 roku rozpoczęto budowę kotłowni. Po rozpoczęciu prac, ziemia zaczęła odsłaniać ludzkie kości. Raporty MO wskazują, ze odkryto 100 czaszek. Niektóre z nich nosiły ślady przestrzelin, co świadczy o tym, że było to miejsce kaźni. Najprawdopodobniej zbrodnia miała miejsce w 1945 roku, kiedy to więzieniem zarządzali sowieci.
