Obecny podział administracyjny Krakowa w dzisiejszym kształcie istnieje od 20 lat. Miasto od 1396 roku było podzielone na określone obszary, między innymi kwarty, cyrkuły czy obwody. Podział na dzielnice nie jest zatem pomysłem nowym, a ich obecne nazwy związane są z ich historycznymi i lokalnymi tradycjami.

Dzielnice miasta od wieków spełniały różnorodne cele i były zamieszkiwane przez różne grupy społeczne. Miały oczywiście określone nazewnictwo związane z historią danego miejsca. Wszystkie pełniły jednak ważną funkcję: były urzędowo wydzielonymi częściami miasta, które usprawniały zarządzanie całym miastem. Chociaż w dzisiejszych czasach obszary te nazywamy „dzielnicami”, niegdyś mówiono o nich kwartały, obwody czy wydziały. W Krakowie dzielnice samorządowe pomocnicze istniały przez całą średniowieczną epokę, czasy nowożytne aż do nam współczesnych.

Kraków coraz większy

Od pierwszych wieków istnienia krakowskiej gminy granice miasta nie ulegały zmianom, czyli zatem od momentu lokacji miasta w 1257 roku aż do Konstytucji 3 Maja w 1791 roku. Dopiero w XVIII i XIX wieku rozpoczęły się przyłączenia do granic miasta przedmieść z nim sąsiadujących. Były to nie tylko wioski, jurydyki, ale również i gminy czy inne jednostki osadnicze. Warto dodać, że nadal zauważalne jest rozrastanie się granic miasta. W 1986 roku w jego obszar włączono 4,5 km² terenów wiejskich: części Zbydniowic, Węgrzynowice, Wróżenice oraz część Dziekanowic. Dwa lata temu, w 2013 roku, Rada Ministrów wyraziła zgodę na włączenie w granice miasta południowych skrawków wsi Zastów o powierzchni 4,63 ha. Przez całą historię, wśród przyłączeń, ważne miejsce zajmuje "wchłonięcie" przez Kraków Kazimierza i Kleparza około 1800 roku oraz Podgórza w 1915 roku.

Na początku były kwarty…

Kraków, podobnie jak inne miasta, był lokowany na prawie magdeburskim i w związku z tym był podzielony na wspomniane już wcześniej kwarty. Pierwsza informacja o nich pochodzi z 1396 roku, jednak istniały one już dziesiątki lat wcześniej. Podział ten obejmował kwartał Grodzki (Cartense), Garncarski (Figulorum), Sławkowski (Slavcoviense) i Rzeźniczy (Laniorum). Miały one znaczenie pomocnicze, jak i porządkujące. Dzięki takiemu zróżnicowaniu organizowano obronę Krakowa, ściągano podatki i organizowano kwestie związane z bezpieczeństwem. Podział przetrwał około 450 lat, aż do Sejmu Czteroletniego.

Czas reform

Jedna z reform Sejmu Czteroletniego związana była z miastami. 18 kwietnia 1791 roku przyjęto ustawę o miastach i ich urządzenie. Kraków podzielono na cztery cyrkuły: Śródmiejski, Kazimierski, Garbarski i Kleparski. Ustawa mówiła o tym, że poszczególne obszary miały spory stopień samodzielności – wybierano więc władze cyrkularne, między innymi wójtów i ławników.

Wydziały, obwody,  gminy …

Sejm grodzieński w 1793 roku na nowo ustalił kwestie podziału Krakowa.  Kazimierz odzyskał odrębność miejską, a miasto podzielono na trzy wydziały: Miasto w obrębie murów, Kleparz i Piasek. W 1800 roku Kazimierz ponownie włączono do Krakowa i wprowadzono podział na cztery obwody: Śródmieście z Wawelem, Kleparz i Wesoła, Nowy Świat z Piaskiem i Czarną Wsią, Kazimierz i Stradom. Po dziesięciu latach Kraków został przyłączony do Księstwa Warszawskiego. Istniejące od 1784 roku samodzielne, austriackie Podgórze znalazło się w granicach Krakowa. Wyodrębniono cztery gminy: I -Śródmieście, II -Kazimierz, Stradom i część ul. Grodzkiej, III-Kleparz, Piasek i Czarna Wieś, IV- Podgórze. Podział przetrwał do 1815 roku, kiedy utworzono Rzeczpospolitą Krakowską, a Podgórze wcielono do Austrii jako samodzielne miasto. Na kongresie wiedeńskim w 1815 roku powołano „Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków z Jego Okręgiem”, które podzielono na 11 gmin.

Zmiany, zmiany…

W 1838 roku ponownie podzielono miasto na cyrkuły, z tym, że było ich pięć. Kiedy Kraków ponownie znalazł się w granicach monarchii austriackiej, w jego granice włączono wsie, przysiółki i folwarki. W 1853 roku utworzono trzy obwody, w których ustalono komisarzy obwodowych znajdujących się na czele miejscowych urzędów. W 1928 roku wprowadzono dziewięć obwodów i równolegle wprowadzono dzielnice katastralne, które tworzono wyłącznie w celu prowadzenia urzędowego spisu nieruchomości. Trzy lata przed wybuchem II wojny światowej zmniejszono liczbę obwodów z 9 do 6. Powołano miejskie urzędy obwodowe, a komisarzy zastąpili kierownicy miejskich urzędów obwodowych.

Po II wojnie światowej

Dziewięć lat po zakończeniu wojny, reforma podziału terytorialnego i organów państwowej administracji doprowadziła do ustanowienia sześciu krakowskich dzielnic: Stare Miasto, Zwierzyniec, Kleparz, Grzegórzki, Podgórze i Nowa Huta. Zostały one podporządkowane Miejskiej Radzie Narodowej miasta Krakowa i jej Prezydium. W 1973 roku  ponownie doszło do zmian i powstały cztery dzielnice. Podział ten przetrwał do 1991 roku.

Kraków dziś

Przełom ustrojowy sprawił, że odrodził się lokalny samorząd. Rada Miasta ustanowiła 18 dzielnic samorządowych, mających pomocniczy charakter. Nazwy własne wprowadzono dopiero w 2006 roku i były one zgodne z historycznymi i lokalnymi tradycjami. Ze względu na historyczne zaszłości, zachowany jest podział miasta na gminy-dzielnice katastralne. W ramach tego podziału w obrębie granic Krakowa wydzielono 88 tego typu jednostek.