Dobiega końca pierwszy etap budowy Muzeum KL Plaszow, czyli zagospodarowanie i renowacja 37-hektarowego terenu po byłym obozie KL Plaszow. Docelowo inwestycja zakłada stworzenie całej infrastruktury muzealnej, która obejmie Szary Dom i Memoriał.

– Ta pierwsza część, czyli teren poobozowy, jest jednocześnie najważniejsza dla miejsca pamięci. Teren poobozowy jest autentycznym świadkiem śmierci i cierpienia ofiar. Tutaj działa się historia i jej ślady wciąż wpisane są w to miejsce. Dlatego naszym celem było zarówno uczytelnienie i zachowanie autentyzmu tej przestrzeni. Nie chcieliśmy przeprowadzać żadnych działań rekonstrukcyjnych, tylko zachować i opowiedzieć to, z czym styka się współcześnie osoba odwiedzjąca miejsce pamięci KL Plaszow. Mowa chociażby o drogach, które powstały jeszcze przez założeniem obozu, a obecnie zostały uczytelnione, wysypane nowym żwirem i utwardzone – mówi Marta Śmietana z Muzeum KL Plaszow.

Otwarcie terenu poobozowego

Prace na terenie byłego obozu KL Plaszow rozpoczęły się w sierpniu zeszłego roku. W ramach inwestycji żwirową opaską otoczony został plac apelowy, a przy pomocy betonowych znaczników określono granice dwóch cmentarzy żydowskich. Wykonano też renowację posadzki wokół Pomnika Ofiar Faszyzmu.

– Najbardziej widocznym nowym elementem są schody terenowe, które umożliwiają przejście pomiędzy różnymi poziomami obozu. Pamiętajmy, że lokalizacja obozu korzystała z nieckowatego ukształtowania terenu Krzemionek, dlatego obecnie dostęp do części terenu jest utrudniony dla zwiedzających, więc schody zapewnią bezpieczeństwo. Cała reszta przeprowadzonych działań znacznie bardziej wtapia się w otoczenie – wyjaśnia Marta Śmietana.

Teren po byłym obozie KL Plaszow nie zostanie w żaden sposób ogrodzony. Przestrzeń będzie cały czas dostępna dla krakowian oraz turystów, a o tym, że przekracza się granicę byłego obozu świadczyć będą 23 pylony oraz tablice z regulaminem.

– Pojawi się też mała architektura m.in. ławki umożliwiające odpoczynek czy kosze na śmieci. Natomiast treści historyczne przekazywać będzie wystawa plenerowa i oznaczone relikty uzupełniające przekaz ekspozycji – dodaje przedstawicielka Muzeum KL Plaszow.

Koszt realizacji pierwszego etapu inwestycji wyniósł blisko 7,6 mln zł.

„Miejsce po, miejsce bez”

Teren poobozowy zostanie udostępniony zwiedzającym 15 marca, dwa dni przed Marszem Pamięci upamiętniającym ofiary likwidacji krakowskiego getta. Uroczystości towarzyszyć będzie otwarcie nowej wystawy plenerowej „KL Plaszow. Miejsce po, miejsce bez”.

– Na każdej z plansz znajduje się historyczny tekst kuratorski, relacje więźniów, czyli słowa, które są kluczowe, bo nadają ludzki wymiar historii, a także materiał ilustracyjny. To historyczne zdjęcia i mapy. Plansze ułożone są w podstawową trasę zwiedzania, którą przejście zajmie około 40 minut – wyjaśnia Marta Śmietana.

Ekspozycja jest opowieścią o najważniejszych wydarzeniach i miejscach w historii KL Plaszow i stanowi przewodnik po miejscu pamięci.

– Opisujemy jak podzielony był obóz, czyli obszar mieszkalny, przeznaczony dla więźniów, obszar administracyjny, zajmowany przez załogę oraz obszar warsztatowy, gdzie wykorzystywano niewolniczą pracę osadzonych. Wskazujemy na lokalizacje, które są ważne, opowiadamy historie, które się z nimi wiążą – dodaje Marta Śmietana.

Wystawę uzupełnią dodatkowe nośniki: 41 punktów terenowych będących oznaczeniem zachowanych reliktów oraz 3 okna archeologiczne. Podczas otwarcia (rozpoczęcie o godz. 11:00) studenci krakowskiej Akademii Sztuk Teatralnych zaprezentują relacje więźniów KL Plaszow.

Muzeum zaprasza również na półroczny cykl wydarzeń towarzyszących otwarciu ekspozycji. Wśród nich m.in. spotkania online, oprowadzania po wystawie, premiera filmy „Historia Zagłady w przedmiotach” czy spotkanie wokół książki „Cmentarz żywych i umarłych”.

Budowa Memoriału w tym roku?

W przyszłości treści prezentowane na wystawie plenerowej „KL Plaszow. Miejsce po, miejsce bez” uzupełnią dwie odsłony wystawy stałej, umieszczone w budynku Szarego Domu oraz Memoriale. Obiekt ma powstać poza historycznym terenem obozu, od strony ul. Kamieńskiego.

– Termin składania ofert przetargowych upływa 23 lutego 2024 r. W związku z tym mamy nadzieję, że budowa rozpocznie się jeszcze w tym roku – mówi przedstawicielka Muzeum KL Plaszow.

Memoriał, zaprojektowany przez Grupę Projektową Proxima (obecnie GPP z. o.o.) pod kierunkiem architekta Borysława Czarakcziewa, będzie nawiązywać do krajobrazu Krzemionek i terenu poobozowego. Cześć budynku ma być zagłębiona w ziemi, z widoczną elewacją frontową.

– Mamy także gotowy projekt wystawy stałej, który wykonała firma Koza Nostra. Wszyscy, którzy przybywają na teren w pierwszej kolejności oczekują uporządkowania wiedzy historycznej i odniesienia jej do tego, co zastają obecnie na miejscu. Potrzebna jest więc wystawa chronologiczna, która opowie krok po kroku o tym, czym to miejsce było. Taka wystawa będzie właśnie prezentowana w Memoriale – tłumaczy Marta Śmietana.

W Szarym Domu wybrzmią słowa więźniów

Trzecim elementem budowy Muzeum KL Plaszow jest adaptacja Szarego Domu na cele muzealne. To jedyny zachowany w całości świadek historii. W trakcie istnienia obozu KL Plaszow w piwnicach budynku mieścił się areszt, a na piętrach biura zarządu. Po wojnie urządzono w nim mieszkania komunalne i prywatne.

Wystawa stała w Szarym Domu opowie o losach tego budynku i osobistych doświadczeniach więźniów. To właśnie ich słowa wybrzmią na ekspozycji. Wewnątrz będzie też miejsce kontemplacji, ogólnodostępna mediateka i pomieszczenia edukacyjne.

Muzeum KL Plaszow szacuje zakończenie wszystkich prac w 2026 r.